ولایت انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا

انسان کامل از جمله مباحث ریشه دار است که همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. موضوعی که به همراه توحید در عرفان، هسته ی اصلی را تشکیل می دهد. ابن عربی که با رویکرد علم الاسمائی خود در این باب به نحو مطولی سخن رانده بر جنبه ی شهودی و عرفانی و در مرحله ی بعد براساس آموزه های وحیانی بحث کرده است. ملاصدرا را نیز که می توان از پیروان ابن عربی به شمار آورد اصول فلسفی خود را با آموزه های وحیانی و عرفانی همراه کرده است. ویژگی حکمت متعالیه، تنوع روش در گردآوری مطالب و تبیین مسائل می باشد. ابن عربی با مبنا قرار دادن وحدت شخصی وجود و بر اساس نظام علم الاسمایی به تبیین رابطه ی حق، انسان کامل و عالم می پردازد و ملاصدرا با رویکردی وجودی در ابتدا بر اساس وحدت تشکیکی و سپس برمبنای وحدت شخصی وجود انسان کامل را تبیین می کند. وی در ابتدا بر اساس نظریه وحدت تشکیکی، معتقد به وحدت حقه حقیقیه خداوند است اما پس از آن متاثر از ابن عربی به وحدت شخصی وجود و کثرت در مظاهر رسید. با این وجود در وحدت شخصی ملاصدرا عالم وجود رابط است و یکی از تفسیرهای وجود رابط بهره مندی آن از هستی است که با نظریه ی ابن عربی مبنی بر اینکه عالم هیچ بهره ای از هستی ندارد متفاوت است. این تغییر نگاه ملاصدرا در سایر مسائل نیز دیده می شود. در نظر ابن عربی ولایت، قرب حق تعالی است و انسان کامل نزدیک ترین تجلی به خداوند منان است. بنابراین انسان کامل مظهر ولایت حق در زمین است زیرا بر مبنای عرفان ابن عربی که اهتمام به وجود دارد، تنها وجود، وجود حق تعالی است و ماسوا مظاهر و سایه ی حق می باشند. انسان کامل در این میان واسطه ی فیوضات حق به ممکنات است که بر مبنای خلق مدام، این فیض رسانی آن به آن رخ می دهد. ملاصدرا بر اساس وحدت تشکیکی انسان کامل را رأس هرم هستی می داند اما بر مبنای وحدت شخصی با ابن عربی همراه می شود و انسان کامل را بزرگترین جلوه ی حق تعالی، کون جامعی که با علم خود بر تمام خلقت، در قوس صعودی آن ها را هدایت می کند. ابن عربی حقیقت محمدی را حقیقت انسان کامل می داند و آن را اولین صادر حق می داند که با سریان وجودی وی عالم و تمام مراتب پدید می آید. در نظر او پیامبر اکرم(ص) مصداق اکمل انسان کامل است و تمامی انبیاء و اولیاء الهی از او فیض می گیرند. اما ملاصدرا بر مبنای وحدت تشکیکی وجود، عقل را مخلوق نخست و بر مبنای وحدت شخصی وجود، صادر نخست را وجود منبسط و حقیقت محمدی می داند. در نگاه ابن عربی و ملاصدرا ولایت باطن نبوت است، که با انقطاع نبوت در وجود اولیاء الهی ادامه می یابد. ملاصدرا خاتم این مقام را دوازدهمین امام از فرزندان رسول ختمی(ص)؛ حضرت مهدی(عج) می داند اما دیدگاه ابن عربی در این موضع کمی مبهم است که با یک تقسیم بندی افراد متفاوت به اطلاق های متفاوت خاتم اولیا محسوب می شوند.